Lizbon Depremi ve Voltaire

“Hoş bir sonbahar, 18 derece, masmavi bir gökyüzü ve kuzeydoğudan gelen yumuşak bir esinti.”

Lizbon depremine tanık olan Journal étranger gazetesinin muhabiri Miguel Pedegache, o günün sabahını böyle betimliyor.

18. yüzyılda Lizbon önemli Avrupa kentleri arasındadır. Atlas okyanusuna kıyısı olan kentte yaklaşık iki yüz yetmiş beş bin kişi yaşamaktadır. Ancak sabah saat 09.40’a doğru Büyük Lizbon Felaketi olarak hatırlayacağımız sarsıcı bir deprem meydana gelir. Deprem başlangıçta hafiftir. Hatta sanki birkaç at arabası son hızla geçiyor gibi hissettirir. İlerleyen dakikalarda depremin şiddetiyle binalar çökmeye başlar. Çıkan toz bulutları o kadar fazladır ki güneşi gölgede bırakır. Yıkılan şömineler ve kilise mumları beş gün boyunca söndürülemeyecek bir yangına sebep olur. Yangını söndürmeyi düşünmeden insanlar sahil kenarına kaçışırlar. Ancak kötü talih yakalarını bırakmaz. Depremin ardından çekilen okyanus tüm şiddetiyle Lizbon kentinin üzerine gelir. Bu sefer de beş ila on metreyi bulan dev dalgalar kenti sular altında bırakır. Yıkımın bu denli büyük oluşu insani ve ekonomik açıdan verilen bedeli ölçmeyi güçleştirmiştir. Tahminlere göre kent, sakinlerinin neredeyse yarısını bu felakete kurban verirken ekonomik etki Portekiz ekonomisinin %32-48’ine mal olduğunu yönündedir.

18. Yüzyılda Fransa

Voltaire ve Rousseau, aydınlanma çağı Fransız filozofları

18. yüzyılda Fransa’da üçlü bir sosyal yapı mevcuttur. En ayrıcalıklı sınıf olan soylular daha sonra ruhban sınıfı ve ardından tiers-état yer alır. Tiers-état denilen sınıfta köylüler, zanaatkarlar ve burjuvalar vardır. 18. yüzyılda Fransa’nın başında XV. Louis vardır ve krallık, otoritesini yavaş yavaş kaybetmeye başlar. Diğer yanda kilisede de işler yolunda gitmemektedir. Özellikle Cizvitler ve Jansenistler arasındaki çekişmeler şiddetlenir. Nüfusun çoğunluğunu oluşturan üçüncü sınıf ise büyük bir yoksulluk içindedir. Saray sınıfının mutlakiyetçi yönetimi ve din görevlilerinin kendi çıkarları uğruna gösterdiği çaba diğerlerini zor bir yaşama zorlar. Bu atmosfer içinde eşitlik ve özgürlük kavramları yan yana konuşulmaya başlanır. Öyle ki yüzyılın sonunda aydınlanma hareketi Fransız devrimine zemin hazırlayacaktır.

Aydınlanma çağı aklın rehberliğinde ilerlemeyi ilke edinen bir çağdır. Öncelikle, aydınlanma fikri edebiyatta ve felsefe alanında kendini gösterir. Asıl amaç, daha iyi olana ulaşmak için akıl yoluyla ilerlemek ve gelişmektir. İnsana evrensel ilkeler çerçevesinde bir dünya kuramaya çalışmaktır. Bu sebeple doğa bilimleri, fizik ve matematik başta olmak üzere önem kazanır. Her kavramın akıl süzgecinden geçirilerek eleştirildiği bu dönemde kilise ve dogmaları da eleştiri odağındadır. Akabinde bilime duyulan güven artarken insanı sınırlandıran her tür otorite sorgulanmaya açık hale gelir.

Fransa’da aydınlanma döneminin en önemli yazarları arasında Voltaire ve Rousseau gösterilir. Hayatları boyunca birbirleriyle çatışma içinde olan bu iki yazar da insan özgürlüğünü, eşitliği ve toleransı felsefelerinin temeline alırlar.

Lizbon Depreminin Voltaire Üzerinde Etkisi

Daha çok mu batmıştı ahlaksızlığa,

şimdi yok olmuş Lizbon,

Sefahat içinde yaşayan Londra’dan, Paris’ten?

Aydınlanma çağının en ateşli temsilcilerinden biri olan Voltaire, depremden oldukça etkilenmiştir. Bu sebeple felsefesini farklı yazın türleriyle ifade etmedeki ustalığını kullanarak dönemin dogmatik düşüncelerine meydan okumuştur. İlk olarak Lizbon Felaketi Üzerine Bir Şiir eserini yazmıştır. İkinci olarak ise hepimizin bildiği Candide eserini kaleme almıştır. İlkinde İngiliz şair Alexander Pope’u, ikincisinde ise Alman filozof Leibniz’in iyimserlik üzerine düşüncelerini eleştirmiştir. Voltaire tarafından eleştirilen iyimserlik, “her şey iyidir” ve “mümkün olan dünyaların en iyisi” fikirleridir.

Mümkün olan dünyaların en iyisi burası ise ötekiler kim bilir nasıldır.

Böylesi bir iyimserlik fikri, temelini dini bir görüşten almaktadır. Yani Tanrı eğer her şeyi bilen ve gören, her şeye gücü yetense yarattığı dünya içinde kötü yoktur. Kötü olarak adlandırdığımız durumlar aslında bizim için iyi olabilir. Voltaire bu iyimser bakış açısına şiddetle karşı çıkar. Özellikle Lizbon depremi haklılığının bir kanıtı niteliğindedir. Çünkü Lizbon, Katolik inancının hakim olduğu bir kenttir. Bu sebeple Tanrı’nın gazabını üzerine çekecek bir konumda değildir. Bunun yanında deprem sırasında birçok masum çocuk ve insan hayatını kaybeder. Voltaire için masum insanların başına gelen felaket, yapılan günahların bir cezası olamaz. Deist bir inanca sahip olan Voltaire’e göre yeryüzü, Tanrı tarafından yaratılmışsa bile onun kontrolünde değildir. Bu sebeple içinde yaşadığımız dünyanın akıl rehberliğinde anlaşılması gerekir. İnsan iyi ve kötüyü kendisi ortaya koyabilir. Kendi yaşadığı dünyayı bizzat kendisi yaratır ve bundan sorumludur.

Ancak Voltaire akıl yoluyla kurulabilecek mükemmel bir dünya modeli de sunmaz. Hatta Candide kitabında uğrak noktalardan biri olan Eldorado, mükemmel dünya fikriyle oluşturulmuş bir ütopyadır. Voltaire için akıl izinde sürülen bir dünya gerçeğin sınırları içinde yükselir.

Son olarak Voltaire hem şiirinde hem de Candide eserinde insanın kendini teslim ettiği kaderciliği ve kusursuz bir dünyanın varlığını reddeder. Dünyada kötülük vardır ancak bu, günahkar insanların kefareti değildir. Mutluluğa ulaşmak için akıl yoluyla ilerlemek ve özgür olmak gerekir. Candide’in son satırlarında altını çizdiği gibi kendi bahçemizi ekip biçmek gerekmektedir. Çünkü;