François-Marie Arouet. Bu isim pek çoğunuza tanıdık gelmeyecektir. Peki ya Voltaire deseydim? Bunu ise çoğunuzun duyduğuna eminim. Aslında aynı kişiden bahsediyoruz. Arouet, Voltaire isminin bir anagramı sadece. AROVET LI, Voltaire’in gerçek soyismi olan Arouet’nin latinize edilmiş hali. (Latincede V ve U aynı harftir, LI ise Le Jeune’ün kısaltmasıdır, yani Genç Arouet anlamına gelir.) Kendi soyismini yeterince soylu bulmayan Voltaire, biraz da bu ismin kötü çağrışımları nedeniyle kendine bu anagramı yaratır. Öte yandan bu yeni soyisim ileride pek çok kişinin başını ağrıtacak yazıların altında bol bol okunacaktır.
Voltaire, Ailesi ve Erken Hayatı
Otorite ile arası hiçbir zaman iyi olmayan Fransız aydın, hayatı boyunca gerek isteyerek, daha çok da istemeyerek Paris’i birçok kez terk etmek zorunda kalmıştır. Paris’te hukukçu bir babanın beş çocuğundan en küçüğü olarak dünyaya gelir, orta eğitimini Cizvitlerin yönetimi altındaki College Louis-le-Grand’da Latince, teoloji ve retorik konularında dersler alarak tamamlar. Babasının “hukukçu ol” yönündeki baskılarına rağmen yazar olmak isteyen Voltaire, Paris’te bir noterde çalışırken vakitlerini şiir yazmakla doldurmaktadır. Bunu öğrenen babası Voltaire’i Normandiya’daki Caen şehrine hukuk okuması için gönderir. Ancak bu gelişme de Voltaire’in içindeki yazma ateşini söndürmez. Bu arada yazdığı denemeler ve tarih yazılarındaki mizahi dili de aristokrat ailelerin gözünden kaçmaz. Voltaire yavaş yavaş şöhret yolunda ilerlemektedir.
1713’te babasının ayarladığı Hollanda’daki Fransa büyükelçisi Châteauneuf markizinin sekreterliği işini kabul ederek Lahey şehrine gider. Ancak orada da Protestan bir Fransıza âşık olur. Bu skandalın markiz tarafından duyulması üzerine ise bir yılı tamamlayamadan Paris’e dönmek zorunda kalır.
Paris’e dönüşünün ardından orada da rahat durmaz. Le Régent lakaplı 2. Philippe’in kendi kızıyla ensest ilişkiye girdiğine dair satirik bir dizesi Bastille’de 11 ay hapisle sonuçlanır. Öte yandan bu dizenin bulunduğu Voltaire’in ilk oyunu Œdipe, Comédie-Française tarafından sahnelenmeye uygun görülür ve Kasım 1718’de ilk defa oynanır. Büyük bir başarı yakalayan oyunu Voltaire’in bizzat kendisini hapse attıran 2. Philippe’ten madalya almasını sağlar.
Voltaire ve İlk Sürgünü: İngiltere
1726’da bir aristokrat olan Rohan-Chabot ile soyismi yüzünden kavgaya giren Voltaire, Rohan’ın adamları tarafından dövülür ve haksız yere tutuklanır. Mahkemeye bile çıkarılmadan hapse atılması üzerine ömür boyu hapiste kalmaktan korkar ve İngiltere’ye sürgüne gitmeyi önerir. Fransız otoriteleri tarafından isteği kabul edilen Voltaire, ikinci kez düştüğü Bastille hapishanesinden Calais limanına götürülür ve oradan da İngiltere’ye geçer. Yeni hayatını Londra’da kuran Voltaire, hızlıca İngilizceyi öğrenir ve İngiliz sosyetesi ile yakın temaslarda bulunur. Alexander Pope, John Gay, Jonathan Swift gibi pek çok İngiliz yazarla tanışır. Öte yandan Voltaire’in hayatının ilerleyen yıllarında savunduğu anayasal monarşi fikrinin zihninde oluşumunda İngiltere’nin büyük rolü olmuştur. İngiltere’deki ifade ve inanç özgürlüğü onu derinden etkiler. Öte yandan Shakespeare’i okur ve çok etkilenir. Kendi oyunlarında onun kaba bulduğu yönlerini törpüleyerek kendi mükemmel Shakespeare’ini yaratmaya çalışır.
İngiltere’deki 2,5 yıllık sürgünün ardından Fransa’ya geri dönen Voltaire, Fransız otoritelerinin de yumuşamasıyla Paris’e geri döner. Fransız matematikçi Charles Marie de La Condamine ile katıldığı piyangoyu kazanır ve zengin olurlar. 1732’de Zaire oyununu tamamlar. Osmanlı etkisinin bariz olduğu bu oyunu İngiliz diplomat Everard Fawkener’a adarken İngiltere’nin özgürlük anlayışına övgüler düzer. 1733’te İngiliz hayranlığının açıkça görüldüğü Letters Concerning the English Nation’ı sonraki yıl Rouen’da Lettres philosophiques adıyla yayınlar. Büyük bir skandala neden olan kitap, sokak ortasında yakılır ve yasaklanır. Voltaire’e gurbet yolu bir kez daha gözükmüştür.
Voltaire ve İkinci Sürgünü: Cirey-sur-Blaise
Aynı yıl tanıştığı Chatelet markizi matematikçi Emilie du Chatelet’nin Cirey-sur-Blaise’deki şatosuna taşınan Voltaire, evi renove ettirir. Evlerinde 21.000 kitap biriktiren Chatelet-Voltaire çifti, pek çok bilimsel deney de yaparlar. İngiltere’deyken Newton’ın eserlerinden çok etkilenen Voltaire, evinde de birçok optik deneyi gerçekleştirir. Nitekim Newton’ın meşhur elma hikayesini de Newton’ın yeğeninden öğrenir ve bunu ilk yazanlardan biri olur.
1736’da Prusya veliahtı II. Friedrich ile mektuplaşmaya başlayan Voltaire, aynı yılın Aralık ayında iki aylığına Hollanda’ya taşınır. 1739-40 yıllarında Brüksel’de yaşar, Eylül 1740’ta ise ilk defa (bu sefer veliahtlıktan krallığa geçmiş olan) II. Friedrich ile buluşurlar. Kasım’da Berlin’de kralın misafiri olur, bir sonraki görüşmeleri ise ancak 1742’de Aix-la-Chapelle’de (günümüzde Aachen) olacaktır. 1743’te ise Voltaire, II. Friedrich’in elçisi olarak Fransız hükümeti ile görüşür.
1744’te şato hayatından sıkılan Voltaire, Paris’e gider ve aşkı yeğeninde bulur. Bu aşkın karşılıklı olup olmadığı şüpheli olsa da 1750’ye kadar beraber yaşarlar. 1750’nin ortalarında ise Voltaire, Friedrich’in daveti üzerine Prusya’ya taşınır. Bir nevi saray kethüdası olup yıllık 20.000 fransız lirası kazanan Voltaire’in bu macerası da çok uzun sürmez. Yahudi bir banker yüzünden ikilinin arası bozulur ve Voltaire görevinden istifa eder. Fransa’ya doğru yavaş bir yolculuğa çıkan Voltaire, yolda Friedrich’in ajanları tarafından yakalanır, çünkü Voltaire Friedrich’in ona ödünç verdiği bir şiir kitabını iade etmemiştir! Üç haftayı geçen bir mektuplaşmadan sonra Voltaire salıverilir ve yolcuğuna devam eder.
Voltaire ve Son Sürgünü: Cenevre ve Ferney
Mainz, Mannheim, Strasbourg ve Colmar üzerinden Paris’e doğru giden Voltaire’in Paris’e girişi Ocak 1754’te 15. Louis tarafından yasaklanır. Bunun üzerine Voltaire rotasını Cenevre’ye çevirir. Burada “Les Délices” adını verdiği bir ev alan Voltaire, 1758 yılına kadar orada yaşar ancak Cenevre’den de pek memnun kalamaz zira zamanın Kalvinist Cenevre’sinde tiyatro oyunları yasaklıdır. Bunun üzerine Voltaire bugün Cenevre Havalimanı’nın hemen arkasında kalan Ferney adındaki kasabaya yerleşir. (Nitekim kasabanın adı 1878 yılında bugünkü Ferney-Voltaire halini alacaktır.) İsviçre-Fransa sınırının Fransa tarafında kalan bu küçük kasaba, Voltaire’e olası bir tehlike halinde İsviçre’ye yürüyerek 20 dakikada kaçma imkanını verir.
Meşhur Candide eserini Ferney’deki şatosunda yazan Voltaire, ölümüne kadarki son 20 yılını burada geçirecektir. Adam Smith, Edward Gibbon gibi önemli isimleri de şatosunda misafir eden Voltaire, Berlin’de yazmaya başladığı Dictionnaire philosophique isimli derleme makalelerden oluşan eserini de burada bitirecektir.
Yaşamının sonuna doğru, Şubat 1778’de 25 yıl sonra tekrar Paris’e dönmeye karar veren Voltaire, Irene adlı son oyununun da sahnelenişini görmek ister. Artık 83 yaşında olan büyük yazar, beş günlük yolculuğun ardından çok yorulur ve öleceğine inanır. Ancak beklediği olmaz ve Mart’ta iyileşerek oyununun temsilini görür. Voltaire artık yaşayan bir kahraman olmuştur Paris’te. Fakat ne yazık ki tekrar hasta yatağına düşer ve 30 Mayıs’ta hayatını kaybeder.
Voltaire hasta yatağındayken yaşandığı rivayet edilen pek çok hikâye vardır. O hikayelerden birisi de şudur:
Ölüm döşeğindeki Voltaire’in yanına bir rahip sokulur ve Voltaire’den şeytanı lanetlemesini ister. Voltaire, rahibin isteğine şöyle cevap verir:
“Şimdi yeni bir düşman edinmenin hiç zamanı değil.”
Hristiyanlığa olan eleştirilerinden dolayı Voltaire’e Hristiyan bir cenaze töreni yapılması engellenir. İlginç olan ise ölümünden sadece 11 yıl sonra Fransız İhtilali gerçekleşecek ve bütün kiliseler kapatılacak, Voltaire’in naaşı ise 1791’de devrim tanrılarının tapınağı olan Panthéon’a taşınacaktır. Hayatı boyunca oradan oraya göçmek zorunda kalmış olan Voltaire, ölümünden çok kısa bir süre sonra Fransız ulusunun en büyük kahramanlarından biri haline gelmiştir.
Yazar: Asım Kaya
